Samiec jest mniejszy, ale znacznie barwniejszy od samicy
Ryba ta należy do rodziny żyworódkowatych (Goodeidae), pochodzi z wód Meksyku i dorasta zwykle do około 7 cm. Jest mało wymagająca i wszystkożerna, jednak w diecie nie może zabraknąć kamy roślinnej (glony, spirulina, rzęsa wodna, parzony szpinak, sałata i mlecz), inaczej ryby obgryzają miękkie części roślin). Jest to gatunek stadny i ruchliwy, stąd zbiornik powinien być w miarę duży (co najmniej 200 l) i gęsto zarośnięty twardą roślinnością z pozostawieniem jednak wolnej przestrzeni do pływania. Preferowana jest woda od lekko twardej do twardej, o odczynie obojętnym do lekko zasadowego (pH 7-8). W normalnie ogrzewanym pomieszczeniu użycie grzałki jest zbędne – ryba bardzo odporna – znosi zakres temperatur od 13-32ºC. Wskazana jest natomiast wydajna filtracja, regularne podmiany wody na świeżą oraz silne oświetlenie stymulujące wzrost zielonych glonów.
Samica jest skromniej ubarwiona, większa i ma plamę ciążową
Ksenotoki najlepiej czują się w grupach złożonych z kilkunastu osobników ze znaczną przewagą samic. Samce często prowadzą między sobą niegroźne utarczki. Najlepiej hodować ryby w akwarium jednogatunkowym, względnie w towarzystwie pokrewnych gatunków. Utrzymywane pojedynczo lub w parach czują się źle, a w akwarium towarzyskim stają się niejednokrotnie agresywne i obgryzają współmieszkańcom płetwy. W optymalnych warunkach środowiskowych nigdy nie zauważyłem, aby ksenotoki w jakikolwiek sposób atakowały inne ryby. Kilkugodzinne w ciągu dnia wystawienie zbiornika na światło słoneczne oraz lekki ruch wody (gatunek reofilny) korzystnie wpływają na samopoczucie ryb. Woda na podmianę musi mieć taką samą temperaturę, co w zbiorniku macierzystym, inaczej mogą pojawić się zaburzenia w funkcjonowaniu pęcherza pławnego (nieskoordynowane ruchy ciała).
Samica na krótko przed porodem – przez powłoki skórne widać rozwinięty płód
Samce ksenotok są mniejsze o około centymetr, szczuplejsze i barwniejsze (szczególnie ogony) oraz mają narząd kopulacyjny, zwany andropodium (pseudofallus). Tworzą go skrócone pierwsze promienie płetwy odbytowej, które częściowo są od niej oddzielone jakby wcięciem. Dorosłe samice mają mniej lub bardziej uwypuklone partie brzuszne i wyraźną plamę ciążową (w przeciwieństwie np. do ameki wspaniałej). U żyworódkowatych w przeciwieństwie do popularnych piękniczkowatych, nie występuje zjawisko magazynowania spermy w drogach rodnych samic (w uchyłkach jajowodów), stąd każdy poród musi być poprzedzony osobnym aktem zapłodnienia. Rozwijające się w jajnikach zarodki mają silnie zredukowane woreczki żółtkowe i połączone są z organizmem samicy osobliwym rodzajem prymitywnej „pępowiny” – nitkowatych wypustek zwanych trofoteniami. To za ich pośrednictwem odbywa się wymiana gazowa, usuwanie produktów przemiany materii oraz odżywianie zarodków. Trofotenia rozwinęły się z kosmków jelitowych i występują nie tylko u żyworódkowatych, ale także u niespokrewnionych z nimi, choć również żyworodnych morskich ryb z rodzaju Parabrotula i Oligopus.
Narybek rodzi się bardzo duży i ma cętkowane ubarwienie ciała
Rodzina żyworódkowatych to w większości ryby lubiące chłodną wodę i roczne oraz dobowe wahania temperatury. W związku z tym niektórzy hodowcy optują za cyklicznością rozrodu żyworódkowatych w niewoli. W miesiącach zimowych utrzymują oni ryby w temperaturze wody poniżej 20°C, co zapewnia im odpoczynek i wyciszenie płciowe. Podniesienie zas ciepłoty w sezonie wiosenno-letnim do około 25°C znakomicie stymuluje je do rozrodu. U żyworódkowatych to samica decyduje, kiedy i przez którego samca zostanie pokryta. Jeśli nie jest na to gotowa, do zapłodnienia nie dojdzie. Samce natomiast mogą kopulować z wieloma samicami, wydaje się jednak, że mają swoje ulubione partnerki, za którymi najchętniej się uganiają.
Dorodne samice to podstawa udanej hodowli ksenotok
Młode ksenotoki uzyskują dojrzałość płciową w wieku 3,5–4 miesięcy, ale do rozrodu należy przeznaczać je dopiero po ukończeniu 5–6 miesięcy życia (ukończony rozwój somatyczny). Optymalna pojemność kotnika (z kępami roślin pływających) to około 25 l. Samicy nie należy przekładać do niego w ostatniej fazie ciąży, lecz odpowiednio wcześniej, aby nie spowodować poronień niedorozwiniętych płodów. W stałych warunkach środowiskowych, tj. przy optymalnej temperaturze wody i żywieniu, co około 40 dni samica rodzi od kilku do kilkudziesięciu młodych (rzadko powyżej 40). W roku jednak przeciętnie dochodzi do zwykle 2–3 porodów w odstępach co 7–8 tygodni.
U samca dobrze widoczne jest andropodium
Samica – ksenotoki to gatunek stadny, bardzo wytrzymały i odporny, żarłoczny i reofilny
Ze względu na znaczne rozmiary ciała narybek nie jest zwykle niepokojony przez rodziców – młode mierzą 1–2 cm i mają cętkowane ubarwienie ciała. Po przyjściu na świat leżą na ogół na dnie zbiornika i dopiero po kilku, kilkunastu godzinach zaczynają pływać. U niektórych sztuk widać resztkowe trofotenia, które odpadają w kilka minut po urodzeniu (z powodu szoku osmotycznego wywołanego porodem – stężenie soli w środowisku zewnętrznym jest na tyle mniejsze niż w życiu płodowym, iż następuje zmiana osmoregulacji). Przedwcześnie urodzone żywe młode zwykle padają. Narybek przyjmuje ten sam pokarm co dorosłe, lecz rozdrobniony. Znakomitym dodatkiem dla niego jest tzw. zakwitła woda, charakteryzująca się mocno zielonym kolorem. Kilka słoików wypełnionych świeżą wodą i postawionych na parapecie okna od strony południowej zapewnia bujny rozwój zielonych glonów.